Dini geleneklerde ifa edilen düzenli ibadetler, belirli şekil içeren tapınma eylemleri ve dinsel törenlerin tümüdür. Kişinin tutum ve davranışlarını dinin öngördüğü şekilde yerine getirmesini ifade eden ibadet, dinin temel unsurlarından biridir. Dolayısıyla her dini gelenek kendi yapısına uygun olarak belirlediği ibadet anlayışına müntesiplerinin uymasını ister. İnsanın tüm yaşamını ibadet kapsamında ele alan İslam gibi dinler için ibadet, insanın tüm tutum ve davranışlarını kapsayıcı bir mahiyet taşır. Hristiyanlık gibi dini geleneklerde ise ibadet insan yaşamında daha sınırlı, özel bir alana hasredilir.
Dinlerde şekil ve biçim açısından belirlenmiş düzenli ibadetler için ise merasim, usul ve ibadet tarzı gibi anlamlara gelen ayin kavramı kullanılır. Bu anlamda ayin dinlerde belirlenmiş düzenli ibadetlerle birlikte dini gelenek içindeki her türlü törensel uygulamayı da içerir. Dini geleneklerde ayin, kutsalla buluşmanın, kutsal mesaja iştirak etmenin, hamt, şükür ve dua ile kulluğun ifasının ifadesi olarak görülür.
Belirli şekil, biçim ve formlarda icra edilen ayinler birçok metaforik, sembolik anlam taşır. Başta kabile dinleri olmak üzere çeşitli dini geleneklerde ayinlerin büyüsel bir anlam taşıdığı düşünülür. Hristiyanlıkta inancın göstergesi olarak yapılan düzenli ritüelleri ifade eden sakramentler aracılığıyla inananların birtakım gizemlerle, kutsal işaretlerle buluştukları düşünülür. Nitekim Thomas Aquinas, sakramentleri "insanı takdis eden kutsal şeyin işareti" olarak görmektedir. Hristiyan ilahiyatında 30 kadar sakrament sayılmakla birlikte, Katolikler ve Ortodokslar 7 temel sakramente yer verir. Bunlar vaftiz, konfirmasyon, komünyon ya da ekmek ve şarap ayini, günah itirafı, nikah, rahip takdisi ve ölüm esnasında hastayı son yağlamadır. Bu sakramentler arasında en önemlileri vaftiz ve evharisttir. Protestanlar 7 sakrament arasında yalnızca bu ikisini kabul eder. Ermeniler ise altısını kabul eder. Hristiyanlıkta bu sakramentlerin İsa Mesih mesajına iştirak etme, Mesih sırrını alma, Mesih'le birleşme gibi birtakım gizemler barındırdığına ve bu ayinler vasıtasıyla inananların Tanrı'yla ve tanrısal mesajla buluştuğuna inanılır.
Bunun dışında birçok dini gelenekte özellikle kurban törenlerinin çeşitli metaforik anlamlar taşıdığı dikkati çeker. Dini geleneklerde ayinler ya da şekli ve biçimi belirlenmiş düzenli ibadetler çeşitli kategorilere ayrılmaktadır. Örneğin, belirli ayinler dine bağlılık ve dini kimliğin ifadesi açısından zorunlu görülür, bazılarının ise isteğe bağlı olduğu düşünülür. Örneğin, Hristiyanlık ve Sabiilik gibi dinlerde inananın suya daldırılması ya da üzerine su serpilmesi şeklinde gerçekleştirilen vaftiz zorunlu bir ibadettir. Zira Hristiyanlıkta vaftiz İsa Mesih'in mesajına iştirak etme, dine giriş törenidir. Sabiilikte ise dine aidiyetin devamı açısından her hafta yapılması gereken bir ritüeldir. Benzer şekilde Yahudilikte de sünnet olma her erkek için tanrısal ahde bağlılık çağrısına olumlu cevap vermenin sembolü olan bir ritüel olarak kabul edilir.
Bir başka açıdan ayinler günlük, haftalık ve yıllık şeklinde de sınıflanır. Örneğin, Yahudilikte tefila, yapılması zorunlu olan günlük ibadetleri ifade eder. Diğer taraftan cumartesi günü uyulması gereken kuralları ifade eden haftalık şabat yanında, yılın değişik zamanlarına dağılmış yom kipur, roş haşana, fısıh gibi yıllık ibadetler de vardır.
Ayinlerin temel özelliklerinden birisi bir başına yapılan bir duadan ya da tapınma eyleminden farklı olarak bir din görevlisinin ya da diğer cemaat üyelerinin katılımıyla birlikte bir tören tarzında toplu yapılan ibadetler olmasıdır. Bu yönüyle ayinlerin törensel yönü önemlidir. Söz, ilahi, müzik ile belirli objeler ve nesnelerin kullanımı, belirli hareketlerin icra edilmesi söz konusudur. Su ve ateş birçok dini geleneğin ayinlerinde sıklıkla kullandığı kült objeler arasındadır.
Ayinler arasında giriş (inisiyasyon) ile kurban törenleri ayrı bir önem taşımaktadır. Giriş törenleri, doğum, evlilik, ölüm yanında ergenliğe ve yetişkinliğe geçiş, din adamlığına ve rahipliğe geçiş gibi durumları kapsamaktadır. Kabile dinlerinden evrensel dinlere, çok tanrıcı geleneklerden tek tanrıcı dinlere kadar birçok dini gelenekte giriş ya da geçiş törenlerine yer verilir. Hristiyanlıktaki vaftiz ve rahip takdisi, Yahudilikteki mitzva, Mecusilikteki navcot törenleri buna örnektir. Belirli bir canlının kanının akıtılması, kesilmesi ya da yakılması şeklindeki kanlı; tahıl, yiyecek, içecek ve ziynet eşyası takdimi şeklindeki kansız kurban törenleri de önemli ayinler arasındadır. Bundan başka kutsal mekanların ziyaretine dayalı hac ile belirli kutsal cümlelerin sözcüklerin tekrarlanmasına dayalı meditasyon, zikir törenleri de ayinler arasında dikkat çekicidir.
YAZAR
Şinasi Gündüz
KAYNAK
