Lügaz nedir? Söz sanatlarından lügaz ne demek ve örnekleri neler?

Kelime anlamı “bilmece, bulmaca” olan Lügaz, söz sanatı olarak anlamına bakıldığında anlamı “lafız veya mahiyet özellikleri belirtilerek bir nesnenin adının bulunması istenen, Arap, Fars ve Türk edebiyatlarında bir belâgat terimi, genellikle manzum bir söz sanatı”dır. Divan edebiyatında sıklıkla kullanılan bir söz sanatı olan lügaz, bir başka söz sanatı olan muamma ile birlikte kullanılır.

Lügaz Nedir?

Lugaz olarak da karşılaştığımız lügaz, divan edebiyatında sık kullanılan bir söz sanatıdır. Herhangi bir nesnenin ya da varlığın özellikleri anlatılarak yazılan manzum bilmecelere lügaz denir. Lügaz, çoğunlukla soru şeklinde yazılır. Lügaz kelimesi Arapça, “lağz” kökünden gelmektedir. Lağz kelimesinin anlamı sözlükte üstü kapalı konuşmak, bilmece gibi esrarlı konuşmak anlamlarına gelmektedir. Lügaz sanatı Arap edebiyatında doğmuş oradan İran edebiyatına geçmiş ve sonrasında da Türk edebiyatına geçmiştir.

Divan şiirindeki ilk lügaz örnekleri 15. Yüzyılda görülmüştür. Lügaz sanatı özellikle 18. Yüzyılda sıklıkla kullanılmıştır.

Lügazlar genellikle divanların son bölümlerine konur.

Lügaz genelde soru biçiminde düzenlenir. Lügazların en önemli özelliği, içlerinde çözüme ilişkin ipuçlarını da barındırmasıdır. Lügazlar ol ne kim, ol nedir kim, ol ne şey kim gibi soru kalıplarıyla başlarlar. Devamında adı gizlenen nesne veya varlığı, okuyucuya buldurmak için söz konusu nesnenin veya varlığın belli başlı özellikleri sıralanır. Lügazın sonunda bu lügazı çözecek kişi için övgü dolu bir ödülün bulunduğu bir veya iki beyit yer alır. Burada bu övgünün yanına lügazın cevabını bulamayanlar için yergi de yer alabilir.

Lügazlarda sıklıkla olmamakla beraber bazen de ebced hesabından yararlanılır. Ebced hesabı, Arap alfabesinin harflerine sayısal değerler atanarak kullanılan bir eski hesaplama yöntemidir. Bu yöntem, her harfe belirli bir sayı değeri atayarak, kelimelerin veya ifadelerin toplam sayısal değerlerini hesaplamak amacıyla kullanılır. Ebced hesabının kullanıldığı lügazlarda harflerin rakamsal karşılıkları kullanılarak sonuca ulaşılır.

İpucu verilmesine rağmen çözümü için kıvrak zeka gerektiren, çözümü zor olan lügazlara “işârî lugaz” adı verilir.

Lügaz sanatı çoğunlukla bir başka söz sanatı olan muamma ile birlikte kullanılır. Muamma ile lügaz arasındaki fark, lügazın konusunun daha geniş olmasıdır.

Lügazlar aslında bir bilmece oldukları için halk edebiyatındaki bilmece söz sanatı ile de benzerlik gösterir. Fakat lügaz ile halk edebiyatındaki bilmecenin en büyük farkı, lügazın divan şiirinde olmasından dolayısıyla da şairin adının anonim değil belirli olmasıdır.

Lügaz Örnekleri Nelerdir?

Aşağıda bulunan Priştineli Nûrî’ye ait lügaz örneğindeki cevabın ne olduğunu bulabilecek misiniz?

Nedir ol dilber-i sîmîn-endâm

Buldu âlemde aceb şöhret-i tâm

Aslını sorma anın nesli Acem

Isfahân’dan gelip oldu hem-dem

Halkın ağzında gezer bî-çâre

Ol sebeble yanar ammâ nâra

Bir ayak üzre gezer hidmetde

Nûriyâ hem-dem olur hâcetde

Bu mesnevide geçen lügazın cevabı nargiledir.

Pes gönül misâli çağlar akar her yana

Bu cevâbım işidenler kalur elbette tana

İki nokta üç hurûf su’âlin itdin sen bana

Biri yüz biri otuz biri kırk mîmden çıkar

Aşık Ömer’e ait bu lügazda ise cevap kalemdir.