Önce ödev, sonra oyun ya da televizyon

İki kardeş arasında kavga, paylaşılamayan bir oyuncak ve birinin diğerine kontrolsüzce çığlık atarak vurmaya çalışması... Benzer senaryoları hemen her evde görmek mümkün. Bu olayı sadece bir kardeş kavgası olarak görüp geçebilirsiniz. Ancak bir çocuğun kontrolü kaybetmesini ve bunun nedenlerini daha iyi tanımlayabiliriz.

İnsanların davranışlarını dengelemesine ve kişisel kontrolü sağlamasına yürütücü işlev yeteneği adı verilir. Bu sonradan öğrenilen bir yetenektir. Çocuklarımızın yürütücü işlev becerilerini geliştirebilir, bir başka deyişle hareketlerini nasıl kontrol edeceklerini öğretebiliriz.

Yürütücü işlev becerisi nedir?

Beynin işlem süreci olan yürütücü işlevler, pek çok yeteneğin idare edilmesini sağlar.

Bu yeteneklerden bazılarını sayarsak

- Dikkat gösterme

- Bir işi başından sonuna kadar götürme

- Kendini motive etme

- Kişisel kontrol, dürtüleri kontrol etme, davranış ve hareket kontrolü

- Organize olma ve karar verme

- Zamanı yönetme

- Kendini objektif değerlendirme

- Hafıza ve hatırlama

- Bir işe başlayabilme

Asosyalleşmeye neden olabilir

Yürütücü işlev yetenekleri gelişmeyen kişilerde asosyallik görülür, başladıkları işi bitiremez ve yarım bırakırlar, en basit davranışlarını bile kontrol edemezler. Genelde psikolojik bozukluklar gösterirler.

Reaksiyon sorunu

Okul bahçesinde bir kız çocuğunun elinde pembe top var, bir diğer kız ise o pembe topla oynamak istiyor. İkinci kız, ilk kızı itip düşürerek elindeki topu alıyor.

Sıradan bir yürütücü işlev eksikliği... Dürtülerini kontrol edemeyen küçük kız, arkadaşından topu istemek varken davranışını kontrol edemiyor ve topu almak için aşırı reaksiyon gösteriyor.

Yürütücü işlev neden önemlidir?

Harvard Üniversitesi Çocuk Gelişimi bölümü, yürütücü işlevlerin tanımını şöyle yapıyor:

Yürütücü işlev ve kendini düzenleme yetenekleri; zihnin plan yapma, odaklanma, dikkat gösterme, hatırlama yönergeleri ve çoklu görev arasında hareket edebilme süreçlerinin yapılabilmesini sağlar. Tıpkı bir hava alanı kontrol kulesi gibi inip kalkan ve bekleyen uçakları düzenlemek ile beynin etrafındakileri ve kendisini düzenlemesi benzerdir. Dikkat dağıtıcıları filtrelemeli, görevleri öncelik sırasına koymalı, organize etmeli, başarmalı ve dürtülerini kontrol etmelidir.

Yürütücü işlevlerimizi öğreniriz

Hiçbirimiz bu özelliklerle doğmayız, yürütücü işlev yeteneklerimizi öğreniriz. Bunlar tüm yaşamımız boyunca bize gereken zihinsel etkinliklerdir. Aklımız ermeye başladığında gelişir, çocukluğumuzda öğreniriz ve bu öğrenme hayat boyu devam eder.

Yürütücü işlevlerimizi geliştirmek için asla geç değildir, ancak ne kadar erken başlarsak o kadar başarılı olabiliriz.

Sağlık riski oluşturabilir

Yürütücü işlevlerin gelişmemesi, kendini kontrol etme yeteneğine sahip olmamak anlamına gelir. Bu da kötü alışkanlıklar, bağımlılıklar, yanlış beslenme sonucunda ciddi hastalıklar olarak karşımıza çıkabilir.

Okul ve iş hayatında başarının anahtarıdır

Öğrenim ve iş hayatının en temel gereksinimleri yürütücü işlev yetenekleri arasındadır. Hafıza, hatırlama, görev bilinci, başladığı işi bitirme yetenekleri gelişmediği taktirde başarı ihtimali de mümkün değildir.

Okulu bitirmek, mezun olmak, iş ve meslek sahibi başarılı biri olmak için yürütücü işlevlerin gelişmesine ihtiyaç var.

Sosyal ve duygusal ilişkiler

Kendisini, hareketlerini, duygularını kontrol edemeyen birinin sosyal toplum içinde ilişki ve iletişim kurabilmesi son derece zordur. Ayrıca karşısındaki kişinin duygularını anlayabilme, empati ve olaylara odaklanma da insanlarla ilişki kurabilmemizi sağlar. Topla oynamak isteyen kız çocuğunun arkadaşını itip düşürmesi ile oynamak istediğini söylemesi arasındaki devasa farkı örnek gösterebiliriz. Ayrı şekilde duygusal ilişkilerde de yürütücü işlevlerimiz devreye girer. Dürtülerini kontrol ederek doğruyu yanlıştan ayıramayan birinin sosyal toplum içerisinde ilişki kuramamak kadar suç işleme olasılığı da ortaya çıkabilir.

Yürütücü işlev becerileri nasıl geliştirilir?

Çocuklarımızın başarılı ve sosyal ilişkiler kurabilen bireyler haline gelmeleri için onları yetiştirmek anne babalara düşüyor. Dengeli ve kontrollü, yürütücü işlev yeteneklerini geliştirmek için önerilen yöntemleri bir araya getirdik.

1- Rutinler

Çocukların günlük rutinleri, düzen kurmalarına ve olayları tahmin edebilmelerine yardımcı olur. Çocuklar ve yetişkinler günlük izledikleri rutin ve alışkanlıklardan faydalanırlar. Örneğin sabah uyanmak, diş fırçalamak, giyinmek, saçlarını taramak gibi...

Çocuklarınıza günlük izlemeleri gereken görevler verin. Her sabah için bir görevi olmasını sağlayın ve bu görevi yerine getirip tamamladığında bir sonucu olacağını bilsin. Grevlerini listeleyip buzdolabının üzerine magnetlerle tutturun, yaptıkça yanlarına kalemle yapıldı işareti koysun. Bu bir işe başlamak, odaklanmak ve tamamlamak yeteneklerinin gelişmesini sağlayacaktır.

2- Ödev saati

Çocuklarımıza okulda verilen ödevler, mental gelişimlerini sağlamayı amaçlar. Ancak hiçbir çocuk okuldan eve gelip ödevlerinin başına oturmaz, hatırlatılması ve yapmasının sağlanması gerekir.

Ödev için bir saat belirlemek ve o saatte başlayıp yine belirli bir saatte bitirmeyi öğretmek yürütücü işlev yeteneklerini geliştirmeye yardımcı olur. Bu sayede çocuklarımız planlamayı, organize olmayı, zamanı yönetmeyi öğrenirler.

Önce ödev yapılmalıdır, sonra oyun ya da televizyon gelmelidir. Bu da çocuklara öncelikleri belirleme yeteneği kazandırır.

3- Takvim ve ajanda

Ödev defteri, takvim işaretleme, ajandaya not alma gibi alışkanlıklar bizim çocukluğumuzda kalmış gibi gelebilir. Ancak bunlar göründüklerinden çok daha önemli işlevlere sahiptiler.

Buzdolabının üzerine takvim asıp doğum günlerini, önemli işleri, tatilleri, hafta sonu planlarını yazmasını sağlayarak, masasının üzerinde bir ajanda tutup haftalık yapılacakları not etmelerini öğreterek çocuklarımıza plan yapma, öncelik belirleme yetenekleri kazandırabiliriz.

Çocuk; günü, haftayı ve ayı kafasında şekillenmeye başlayacaktır. Bunu görsel olarak görmeleri de yeteneği pekiştirecektir.

Cep telefonu takvimi de işe yarayabilir ancak asılı bir takvim ve açık bir ajanda gibi işlevsel olmayacaktır. Her ay takvimi işaretleyin, bir aktivite planlandığında bunu takvime yazmasını söyleyin ve bu sayede beynine plan yapma yeteneği kazandırın.

4- Kural koyun

Kurallar, ev hayatının bel kemiğidir. Yatma saatini, kıyafetlerini yere atmaması gerektiğini, nasıl konuşup nasıl davranacağını kurallarla belirlemek çocukların zihinsel ihtiyaçlarıdır.

Yatağının üzerinde yemek yemenin, bağırarak konuşmanın, eve girerken ayakkabını çıkartması gerektiğini kurallara bağladığınızda çocuk da kendisini kontrol etmeyi öğrenir.

Dikkat, kontrol, zaman yönetimi, organize olmak ve plan yapmak gibi yetenekler kurallara uyarak öğrenilebilir.

5- Sonuçları olmalı

Çocuklar, yaptıkları her iyi ve kötü şeyin bir sonucu olduğunu öğrenmelidirler. Bu bilgi onların kendilerini kontrol etmeleri için gerekli.

Bazı çocuklar, bu sonuçlarla karşılaştıklarında öfke nöbetleri geçirebilirler, ancak bunun bir sonuca ulaşmadığını anladıklarında uyum sağlamaya başlayacaklardır.

Eve gelmesi gerektiği saatte gelmemek, söz dinlememek gibi davranışlarının karşılığında bir sonuçla yüzleşeceklerini öğretmeliyiz. Bu sonuç yaşa uygun olmalı ve elbette mantık çerçevesinde kalmalıdır.

6- Yön gösterin

Küçük başarılar elbette önemlidir ancak büyük sorumlulukları da yerine getirebilmelidirler. Bunları tamamlamak için ise yön göstermemize ihtiyaç duyacaklardır.

Kitap özeti örneğini düşünün. 1 aylık bir ödev olduğunu varsayalım. Önce kitabı okuyacak. Sonra özetini yazacak. Ardından süre dolmadan ödevi teslim edecek.

Çocuklar için en zoru başlamaktır ki bu da öğrenilen yeteneklerden biridir. İzlemesi gereken yolu ona göstererek hem ödevi hem zamanı nasıl planlayacağını öğretebiliriz. Büyük sorumlulukların da küçük olanlar gibi tamamlandığını, nasıl yapılacağını danışabileceğini, sorumluluklardan korkmaması gerektiğini anlayacaktır.

Bu sayede yaşam boyu karşılaşacağı sorunlarla başa çıkabilmesi için ihtiyaç duyduğu yetenekleri gelişecektir.

Hafıza oyunları

Hafızayı geliştiren kart oyunları, çocukların yürütücü işlev yeteneklerini geliştirmede oldukça etkili araçlardır. Hafıza, hatırlama gibi işlevleri beyinlerine öğretebiliriz.

Hafıza oyunları, sadece hatırlamayı öğretmez, plan yapmayı ve organize olmayı da geliştirir.

Çocuklara şarkı ezberletmek, enstrüman çalmayı öğretmek de yine beyinlerinin bu bölümünü çalıştıracaktır. Ayrıca çok da eğlenceli olacaktır.

8- Motivasyon

Tüm çocuklarda motivasyon yeteneği çabuk gelişmeyebilir. Bazı çocukların gelişim esnasında dışarıdan motive edilmesi ve kendilerinin de bunun nasıl yapabileceklerini öğrenmeleri gerekir.

Küçük ödüller, teşvikler kullanarak hareket geçmelerini sağlayabilir, doğru seçime yönlendirmek için fikir verebilirsiniz. Ödül sistemi ise çoğunlukla en fazla işe yarayan yöntem olur.

9- Ev düzeni

Çocukların kendilerini düzene koyabilmeleri için çevrelerinin de düzen içinde olması gerekir. Eşyalarını kaybetmemenin yolunun her eşyanın bir yerinin olmasıdır. Dağınık, düzensiz bir ev hayatı, çocuğun da kendi aklını düzen içerisinde tutmayı öğrenmesini engelleyebilir.

Rutini olan, eşyalarının yerlerinin bulunduğu, kışın ve yazın giyilen giyeceklerin ayrıldığı, planlı ve düzenli bir ev, çocuğun da düzen yeteneğini geliştirir.

10- Kendini kontrol etme yöntemleri

10 yaşında bir çocuğun artık öfke nöbeti geçirmemesi ve duyguları ile hareketlerini kontrol edebilmesi gerekir. Kendini kontrol etmeyi öğrenemeyen çocuklar, dürtülerini de kontrol edemezler. Bu da arkadaşına ait bir eşyayı izinsiz almaya kadar gidebilir ki sosyal hayatına ciddi hasarlar verebilir.

Kontrol mekanizmasını öğretmenin en etkili yollarından biri yaptıklarının sonuçlarının olmasıdır. Doğru davranışın bir ödülü olur ve yanlış davranış da isteklerinin yerine gelmemesi sonucunu doğurur.

Bu bilgiyi öğrenmek, çocuğun kontrolünü geliştirmesi için gereken motivasyonu sağlayacaktır.

11- Örnek olun

Çocuklar her zaman anne ve babalarından gördükleri davranışları kopyalama eğilimindedirler. Öfke nöbeti geçiren bir yetişkini görmek onlarda bu davranışın sorun olmadığı düşüncesi ile karşılık bulur. Hız sınırı kuralına uymamak, kuralların önemli olmadığını düşünmesine yol açar.

Eğer çocuğumuzun sosyal toplumun getirdiği kurallara uymasını ve kendisini kontrol etmeyi öğrenmesini istiyorsak biz de öyle davranmalıyız.

Rutinlere uyması için bizlerin de rutinlerimize uymamız gerekir. Öğrenmesini istediğimiz tüm davranışları karşısında görebilirse, kopyalayarak daha kolay öğrenebilecektir.

Soru-cevaplarla kendisini değerlendirmesini sağlayın

Kendini değerlendirme, yürütücü işlev yeteneklerinden biridir. Hatayı görebilme, yanlışı bulabilme, ders çıkarma gibi davranışlar bu yetenekten gelir.

Oyuncağını bulamadığında “Neden böyle bir sorun yaşıyorsun?”, sınavdan düşük not aldığında “Bir sonraki sınav için ne yapman gerekiyor?” gibi sorularla, kendi yanlışını tespit etmesine yardımcı olabilirsiniz.

“Bu durumu bir daha yaşamamak için ne yapman gerekiyor?” Asıl cevabını aradığımız soru bu olacaktır.

Eğer bir çocuğa, sürekli haklı olduğunu öğretirsek, buna inanacaktır ve yaşam boyu haksızlık yaptığında normal olduğunu düşünecektir.

Başına gelen şeylerden neler öğrenebilir? Bu durum karşısında ne hissediyor? Daha iyisini yapmak için ne yapması gerekiyor?

Soruları sevecen, davetkar ses tonuyla sormalıyız, imada bulunmamalı, yargılandığını hissettirmemeye özen göstermeliyiz.