Türkiye için en derinlikli tartışmaları yapma zamanı

Her ülkenin gündemi pandemi ve doğal olarak onun etkileri. Üstüne bir de yerel konular. Doğal olarak birçok yerel gündem aslında ileriyi değil geriyi ya da bugünkü bilginin yeniden üretilme çabalarını içeriyor.

Bunların hepsi doğal. Hayat devam ediyor. Ancak ormanı ıskalamaya da sebep oluyor bu ağaçlara bakmak.

Pandemi bittiğinde birçok iş değişecek. Hayatı yaşama biçimimiz bir süreliğine değişecek. Kimi şeyler ise kalıcı olarak değişecek. Bunları önceki yazılarda tartışmaya çalıştım.

Ancak bazı şeyler öyle bir değişecek ki, bunların yerine alternatif olmak ya da yıkılırken altında kalmamak gerekiyor. İşte bunları tartışmanın tam zamanı aslında.

*

Çin’in güvenilir bir tedarikçi olarak bu pozisyonu kazanması uzun yıllarını aldı. Şimdi anlaşıldı ki, dünyanın üretim gücü ya da tedarik zincirine katkı özelliği aşırı risk yaratıyormuş. Zaten Amerika ticaret savaşlarında el yükseltmeye epeyce teşne. Covid-19 sonrasında Çin’i kriminalize etme çabası daha şimdiden görülüyor.

Çin’in önceleri ucuz emek, ardından nitelikli iş gücü olarak dahil olduğu sistemlerin bazılarının yeniden tanzim edilmesi gerekebiliir. Bu ülkenin işine talip her ülke pandemi sonrasında elden geldiğince Çin’in küresel ticaretten aldığı hakkı boğmak isteyecektir. Hem ABD istediği için ses çıkmayacak hem de herkesin işine gelecek.

Ne var ki Çin’in ölçeğinde ve imkanlarında bir alternatif olmak mümkün değil. Hangi alanlarda bu paya talip olabiliriz? Bu ne kadar sürer? Bunun için hangi ilişkileri kurmalı ve nasıl planlamalıyız? Bunu konuşmak gerek.

Küresel büyüme düşecekse ve alt yapı yatırımları çok yerde sekteye uğramışsa, Kuşak ve Yol girişiminin hali nice olur? Zaten programın çok gerisinde kalan bu proje yükselmekte olan Çin düşmanlığını da düşününce ne kadar uygulanabilir olur? Bunun sonuçlarını tartmak gerek.

Bilinen her şey değişiyor. ‘Para basarsan enflasyon olur çünkü para çarpanı vardır’ tutmuyor mesela artık. Bakın ABD’deki M2 para arzı artmasına rağmen enflasyon sürünüyor! Aşağıdaki grafikte 5 yıllık değişimler şeklinde verilen para arzından reel büyümenin çıkarıldığı çizgi ve enflasyondaki trend değişimini gösteren çizgi (yine 5 yıllık) var. Para saçılmasına rağmen enflasyondaki değişim bununla uyumlu değil.

Diğer grafikte ise bütçe açıklarının sırası ile yüzde 6 ve yüzde 10’u aşması beklenen iki ülke görülüyor. Hindistan ve Güney Afrika. İki ülkede de merkez bankaları parasal genişleme yolunu tutmak zorunda kaldılar. Bunca büyük açığı tamamen piyasadan fonlamak mümkün değil çünkü. Buradaki hikaye ise faizlerin düşüşü! Düne kadar hangi gelişen ülke parasal genişleme (QE) hayal edebilirdi?

Şimdi mümkün oluyor. Üstelik faizler düşmeye devam ediyor!

Bunlar bildiğimiz ezberlerin bozulması demek. "Covid-19 sonrasında işler değişecek mi?" diye tartışırken değişti bile. Bu durumda eski ezberlerle yeni dünyayı ve devam yollarını amentü şeklinde yorumlamak yanlış sonlara götürebilir. Mümkün olan başka sonuçlara ulaşmamızı engelleyebilir. Açık zihinli olmak için bir fırsat var şimdi.

Ülkelerin sağlık sistemlerini, vatandaşın beslenmesini ve hayata dair ihtiyaçlarını karşılayabilme kapasitelerini, milletler arasındaki dayanışmayı ve bunu gibi birçok değeri endekslere katmak gerekiyor. Kantitatifin ilerisinde bir kalitatif olduğunu ve sıralamaların değişeceğini görmemiz gerekiyor. Ancak pandemi sırasındaki bröveler püf diye dağılabilir. Onları bir yere eklemlemek, birbirine bağlamak ya da göz önünde tutmak gerekecek.

Sağık sektöründe iyiysek bunun turizmini bağırarak pazarlamak, üretim bantlarını maske ve bilimum ihtiyaç için kolaylıkla dizayn edebiliyorsak benzer iş planları ile yurt dışına seçenekler sunmak, AB ülkelerine Avrupa’nın kendinden daha samimi davrandıysak bunu masada tutmaktan söz ediyorum. İyilik yapıp denize atılmaz.

Bir başka düşünmemiz gereken konu ise referansın kaybolması ve kıstasların silinmesi. İngiltere ve ABD’nin meseleleri yönetim biçimi her şeyi kötü yapacaklarını göstermez ancak bir işarettir. Batı’nın geniş ölçülerde çaresizliği yaşlı nüfusundan mı kaynaklanıyor yoksa modernleşme tarihimiz ile yan yana giden Batılılaşma tarihimiz için bir dönemeçte miyiz?

Bunun demokrasimiz ve kurumlarımız için anlamı nedir?

Her şey Batı’da mı kötüydü?

Putin Rusyası ve Bolsonaro Brezilyası nasıl sınavlar veriyorlar? Ya Çin verileri ‘editleyip’ servis ettiyse? Ne düşüneceğiz? Sistemleri ve sonuçlarını görmek için perde önümüzden kalktı. Sonuna kadar.

Bilim Kurulu önerileri ile yönetilen süreçten ne kadar memnun kaldık? Bunun çıkarımları ne olabilir?

...

Hemen tüm dünyanın ekonomik ve ilgili politik durumunu izleyip buradan öngörüler çıkarmaya çalışan biri olarak bir dönüm noktasında olduğumuzu söyleyebilirim. Birçok şeyi düşünmenin tam sırası. 2008 Küresel Finansal Krizi bir başka noktaydı. Şimdi de bu.

Düşünmek ve tartışmak zamanı.