Video Yardımcı Hakem (VAR) teknolojisinin perde arkası

Bugün milyonların, hatta şu günlerde milyarların zevkle izlediği futbol, resmi kurallarına 1863 yılında kavuştu. 1930’daki ilki oynanan Dünya Kupası, birçok yeniliğin başlangıcı oldu. Örneğin sarı kartın ilk kez 1970 yılındaki Dünya Kupası’nda kullanıldığını biliyor muydunuz? Bu yazıyı hazırladığım sırada ilk maçları oynanan 2018 Dünya Kupası ise bir süredir konuşulan ve denenen VAR adlı teknolojinin ilk kez resmen kullanıldığı kupa olarak hatırlanacak.

Futbolun ruhunu mu öldürüyor, adaleti mi yerine getiriyor?

Bugüne dek çeşitli liglerde kullanılan, Türkiye'de de testlerine başlanan VAR, şimdiden birçok taraftarı hem heyecanlandırıyor hem de korkutuyor. Bir yandafutbolun heyecanını ve ruhunu öldürdüğünü düşünenler, diğer yanda insani hatalardan bıktığını söyleyip adalet arayanlar... Önce şuradan başlamak lazım, VAR hayatımıza nasıl girdi?..

Profesyonel futbol dünyasında VAR ile verilen ilk karar 2016’da Faslı oyuncu Anouar Kali’nin kırmızı kart görerek oyundan çıkmasına sebep olmuştu. Şimdi ise kırmızı kart, penaltı, ofsayt ve gol başta olmak üzere maçın ana idarecisi orta hakemin –istediği taktirde- tüm kararlarında destek olabiliyor.

Hakem destek istemese de VARpozisyonu kontrol ediyor

VAR sistemini kullanmak için şu adımlar izleniyor. Öncelikle sahadaki hakem, belirli bir karar konusunda destek almak isterse bunu VAR ekibine iletiyor. Bunun yanı sıra, VAR ekibi de zor olabileceğini öngördükleri durumlarda hakemi uyararak bir şey kaçırdığını söyleyebiliyorlar.

Daha sonra VAR ekibi çeşitli açılardan pozisyonu ağır çekimde izleyerek hakemin kulaklığına pozisyon hakkında bilgi iletiyorlar. Hakem dilerse bu görüntüleri saha kenarındaki bir ekrandan izleyebiliyor ya da VAR ekibinin bilgilerini kabul ederek kararını veriyor. Burada farklı olan, bugüne kadar hakem kararının değişmez olması kuralının değişmesi. Yani hakem önce penaltı değil kararını değiştirerek penaltıya çevirebiliyor. Bu durum elbette biraz zaman alabiliyor, ancak gördüğümüz kadarıyla işler hızlı yürüyor.

VAR’ın kullanıldığı durumların başında gol olup olmadığı geliyor. Potansiyel kırmızı kart kararları, penaltı olup olmadığı ya da faullerde kimin sorumlu olduğu da VAR ile belirleniyor.

33 kameralık özel 4K sistem devrede

Bu teknolojinin devreye girmesi için süper ağır çekim, ultra ağır çekim, ultra yüksek çözünürlüklü (UHD ya da 4K) ve VAR ofsayt kameralarından oluşan bir çekim sistemi kullanılıyor. Video Yardımcı Hakem, orta hakemle fiber bazlı bir radyo sistemiyle iletişim kurarken, 33 canlı kamera ve 2 özel ofsayt kamerası aynı ağ üzerinden yönetim merkezine veri taşıyor. Bu yayınların 8 tanesi süper ağır çekim, 4 tanesi ise ultra ağır çekim yapıyor. Final maçları için iki ek ultra ağır çekim kamera da sisteme dahil edilebiliyor.

Gol mü değil mi? Sonuç kesin!

Pozisyon tekrarları için 4 operatör çalışıyor ve en iyi kamera açılarını belirliyor. İki kişi ilk açıları belirlerken, diğer iki kişi de her kontrol edilen ya da incelenen pozisyon için final açıyı belirliyor. Sistemdeki yardımcı unsurların başında gelen Gol Çizgisi Teknolojisi aslında bir süredir biliniyor. Topun çizgiyi geçip geçmediğini kesin belirleme amacını taşıyan sistemde, kalelerdeki gol çizgilerini belirlemek için zeminin altına kablo döşeniyor ve kale direklerine de antenler yerleştiriliyor. Toptaki algılayıcı bu algılayıcıların bulunduğu bölgeden yani kale çizgisinin üzerinden geçtiğinde sistem uyarı alarak, hakeme iletiyor. Bu teknoloji topun manyetik alanı geçmesi halinde bir saniye içinde hakemin saatine bir titreşim gönderiyor.

Her kalede 7 kamera ile tekrarlar da kolay

Şahin gözü sistemi de her kale için 7 kameradan faydalanarak bu bilgiyi doğrulamaya yarıyor. Böylece hem birçok açıdan tekrarlar kayıt edilerek tekrar gösterimine yarıyor hem de gol bilgisinin kesinliği sağlanıyor.

Sistemdeki yazılım bu kameralardan gelen verileri bir haritaya oturtuyor ve topun çizgiyi geçip geçmediği bu şekilde de tespit ediliyor. Bu 7 kameranın en az iki tanesinde top görülebildiğinde bilgi kesinleşiyor.

Hakemlere özel Android’li saatler

Hubbot’un özel Big Bang Referee adlı akıllı saatlerini kullanan hakemler, kadranın etrafında katılımcı 32 ülkenin bayrağını görebiliyor. Bunu çevirerek takımlar hakkında bilgi alabildikleri gibi, gol, kart ve oyuncu değişimi bilgilerini de görebiliyorlar. Dünya Kupası’nın resmi saat sponsoru olan Hubbot’un tüketicilere sunduğu saatte de bu özellikler var. Hakemlerinkindeyse bunlara ek olarak gol çizgisi teknolojisi de kullanılıyor. Android işletim sistemli saat 287 ppi çözünürlüğünde bir AMOLED ekran kullanıyor.

Her takıma 3 özel tablet ile her şey canlı

FIFA’nın 2018 Dünya Kupası’nda kullandığı bir diğer önemli teknoloji de Elektronik Performans ve Takip Sistemleri (EPTS). Tablet ile kullanılan sistem tüm teknik direktörlere 32 takımın oyuncu istatistiklerine ve video görüntülerine canlı erişme imkanı veriyor.

Her takıma üç tablet veriliyor; bunlardan birisi stanttaki analist için, biri yedek kulübesindeki analiste, diğeri de medikal ekibe. Maç görüntüleri 30 saniye gecikmeleri olarak gelirken, oyuncu konumu, pas, pres, hız ve çalım bilgileri de görülebiliyor. EPTS, 2015’te FIFA’nın onayladığı şekilde, kamera sistemleri ve giyilebilir cihazlarla uyumlu. Dünya Kupası’nda buna ek olarak ana stanttaki iki optik kameradan gelen verilerin yanı sıra, takımlara taktik kameralarına erişim olanağı da sunuluyor.

Son olarak şunu da ekleyelim: VAR kararları FIFA’nın web sitesinden ve mobil uygulamasından da görülebiliyor.

Tartışmalar sürüyor, eleştiriler hiç de hafif değil

İlk kez Dünya Kulüpler Kupası’nda 2016 yılının aralık ayında kullanılan teknoloji, 2017’deki Konfederasyon Kupası’nda da denendi. Her ne kadar şubat ayında Tottenham’ın Rochdale’i 6-1 mağlup ettiği İngiltere FA Cup’taki maçta bir gol sayılmadığında ve penaltı kararı değiştiğinde “komik” ve “utanç verici” olarak tanımlansa da, sistem hakkında olumlu-olumsuz birçok görüş mevcut.

Dünya Kupası’na dönersek, Rusya’nın Suudi Arabistan’ı 5-0 yendiği açılış maçıyla resmen devreye giren teknolojiye maç boyunca ihtiyaç duyulmadı. Ancak diğer maçlarda penaltılarda ve çeşitli pozisyonlarda kullanımını görüyoruz. Elbette bu teknolojinin ekran başındakiler için oyunu bir süre durdurması dışında bir sorun oluşturmadığını söyleyelim ama stattakiler ne yapacak? Zira henüz onlara ekran başındakiler gibi bilgi aktarılamıyor.

Bunun uygulanacağı liglerde bu duruma karşı da ekranlar ya da anons ile bilgi verilmesi de gerekecek. Bekleme süresi her ne kadar Dünya Kupası’nda saniyeleri geçmese de, daha önce 5-6 dakika oyun durdurduğunu da hatırlatalım.

Bu iş pratikte kolay gözükse de, VAR ile daha önce hatalar da yapıldı. Bu esnada stadyumdaki taraftarların ise maalesef kararı kimin verdiği konusunda bilgisi olmadı. Avustralya’daki A-Ligi finalinde VAR ekibi iptal edilmesi gereken bir golü teknik bir hata sebebiyle izleyemedi ve yanlış karar verilmesine yol açtı.

Seyirci isyan etti, sahayı tuvalet kağıdıyladoldurdular

Hâlihazırda İtalya Seria A ve Almanya Bundesliga’da kullanılan teknoloji için Almanya’daki itirazların büyük bölümü maçlarda ortaya çıkan bekleme sürelerinden kaynaklanıyor. Mainz ve Freiburg arasındaki bir maçta, orta hakem devre arasında takımları sahaya çağırarak iptal ettiği penaltıyı kullandırınca, futbol tarihinde de bir ilk yaşandığını unutmamak gerek.

Taraftarlar durumu hoş karşılamadıklarını sahaya tuvalet kağıdı atarak (ve ikinci yarının başlamasını 10 dakika geciktirerek) gösterdiler. İtalya’da ise tartışmalı bir sezon yaşandığını söylemek mümkün. Lazio Teknik Direktörü Simone Inzaghi, “VAR hakkındaki değerlendirmem tamamen olumsuz, çünkü futboldan duyguyu çıkartıyor” diyen Inzaghi, artık gollerden sonra sevinilmediğini işaret ediyor ve bu sezon VAR kullanılmasaydı 7 puan fazla alacaklarını söylüyor.

Karar doğruluk oranı %93’ten %99’a çıktı

Elbette hiçbir taraftar ya da yönetici takımının olumsuz durumda kalmasını istemiyor, ancak bu protestolar ne kadar adaletli? FIFA yetkililerine kulak verirsek, pek adaletli olmadıklarını, protesto edenlerin ve olumsuz yaklaşanların genellikle kendi çıkarları için böyle davrandıklarını düşünebilirsiniz. Çünkü bugüne kadar Video Yardımcı Hakem kullanarak oynanan yaklaşık 1.000 maçlık denemede karar doğruluk oranının yüzde 93’ten yüzde 99’a çıktığı belirtiliyor.

Türkiye'de VAR kullanılacak mı? Bu sezon devreye girebilir mi?

İngiltere Premier League’in önümüzdeki sezon teknolojiyi kullanması beklenmiyor. UEFA da 2018-19 Şampiyonlar Ligi’nde teknolojiyi kullanmayacak. İspanya La Liga ve Fransa 1. Ligi’nde VAR’a önümüzdeki sezon geçilecek. VAR’ın Türkiye’de ne zaman kullanılacağı henüz kesinleşmese de, testler başladı ve yakın bir zamanda devreye girmesini bekleyebiliriz.